حیوانات جنگل‌های ایران؛ آشنایی با حیات وحش جنگل‌ها
جنگل‌های ایران به عنوان یکی از ارزشمندترین اکوسیستم‌های طبیعی کشور زیستگاه طیف وسیعی از گونه‌های متنوع جانوری هستند. این جنگل‌ها که از شمال تا غرب و حتی جنوب کشور گسترش یافته‌اند، نقش مهمی در تعادل محیط زیست و تامین اکسیژن مورد‌نیاز ما ایفا می‌کنند. حیوانات جنگل‌های ایران علاوه‌بر اهمیتی که در اکوسیستم این مناطق دارند بخشی از میراث طبیعی و فرهنگی کشور به شمار می‌روند. با این حال موارد مختلفی اعم از تخریب زیستگاه، شکار غیرمجاز و تغییرات اقلیمی بقای مهم‌ترین گونه‌های حیوانی جنگل‌ها را با خطر مواجه کرده است. با توجه به اهمیت مسئله در این مطلب با مهم‌ترین جانورانی که در جنگل‌های ایران زندگی می‌کنند و ضرورت حفاظت از آن‌ها آشنا می‌شویم و نگاهی هم به روش‌های جلوگیری از تخریب این اکوسیستم‌های ارزشمند می‌اندازیم.
حیات‌وحش ایران؛ با حیوانات جنگلی نادر آشنا شوید
کشور ما به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، زیستگاه گونه‌های منحصربهفردی از جانوران است و بسیاری از جانوران جنگل‌های ایران هم در مناطق شمالی، غربی و حتی جنوبی پراکنده شده‌اند. جنگل‌های هیرکانی شمال، جنگل‌های زاگرس در غرب و جنگل‌های حرا در جنوب، هرکدام اکوسیستم‌های منحصربهفردی دارند که زیستگاه مناسبی را برای گونه‌های مختلف فراهم می‌کنند. برخی از مهم‌ترین حیوانات جنگل‌های ایران عبارتند از:
- پلنگ ایرانی: یکی از کمیاب‌ترین گربه‌سانان جهان با بدنی عضلانی و در عین حال منعطف، سری پهن و گوش‌هایی کوچک و گرد است که در جنگل‌های شمالی و زاگرس دیده می‌شود. بدن این پلنگ با خال‌هایی گرد و توخالی شبیه به گل پوشیده شده است.
- گوزن زرد ایرانی: یکی از نادرترین گونه‌های گوزن که در جنگل‌های حاشیه‌ای رودخانه‌ها زندگی می‌کند. گونه‌های نر این حیوان شاخ‌های بلند و به نسبت پهنی دارند که رشد آن‌ها از بعد از یک سالگی آغاز می‌شود. با نزدیک شدن به فصل زمستان موهای بدن این حیوان بلندتر و به رنگ خاکستری دیده می‌شود.
- خرس قهوه‌ای: در بخش‌های جنگلی شمال و زاگرس سکونت دارد و از مهم‌ترین گوشت‌خواران این مناطق محسوب می‌شود. نر و ماده این حیوان عموما شبیه به یکدیگر هستند و سطح بدن آن‌ها با موهای انبوه و یکدست پوشانده شده است، با این حال نرها بدن بزرگ‌تر و سنگین‌تری دارند.
- سیاه‌گوش اوراسیایی: گربه‌سانی با پوشش ضخیم و جثه‌ای کوچک است که به نام گربه قفقازی هم شناخته می‌شود با این حال در سال‌های اخیر به دلیل تخریب زیستگاه‌هایش در معرض خطر قرار گرفته است. بچه گراز، شوکا، مرال و دیگر پستانداران کوچک معمولا غذای مورد‌علاقه این حیوان را تشکیل می‌دهند.
- سمندر لرستانی: دوزیستی خاص و نادر که تنها در برخی از مناطق جنگلی زاگرس زندگی می‌کند. این گونه در فصل زمستان به خواب فرو می‌رود و مکان‌هایی مانند حفره‌ها، ترک‌ها و تنه درختان را برای این کار انتخاب می‌کند.
- روباه سرخ: این جانور گوشتخوار در سراسر جنگل‌های ایران یافت می‌شود و به دلیل توانایی تطبیق‌پذیری بالا، نقش مهمی در کنترل جمعیت جوندگان دارد. روباه معمولا حیوانی اجتماعی نیست و به صورت انفرادی زندگی می‌کند تا زمانی که فصل جفت‌گیری یا نوبت به محافظت از بچه‌هایش فرا برسد.
- دارکوب بزرگ خالدار: این پرنده با بال و پر سیاه و سفید، منقار دراز و پاهای قوی خود در جنگل‌های شمالی و زاگرس ساکن است و به دلیل نقش مهمی که در کنترل جمعیت حشرات ایفا می‌کند، اهمیت بالایی در اکوسیستم دارد. نکته‌ی قابل توجه در مورد این پرنده قرمز بودن پرهای زیر دم آن است که زیباییش را دو چندان می‌کنند.
مهم‌ترین گونه‌های جانوری در جنگل‌های شمال ایران
جنگل‌های هیرکانی که در شمال ایران قرار دارند، یکی از کهن‌ترین و بهترین پارک های جنگلی ایران محسوب می‌شوند و زیستگاه بسیاری از گونه‌های حیوانی جنگل‌ها هستند. این جنگل‌ها به دلیل رطوبت بالا، تنوع زیستی چشمگیری دارند و گونه‌های نادری از پستانداران، پرندگان و خزندگان را در خود جای داده‌اند. برخی از مهم‌ترین جانوران این مناطق عبارتند از:
- شوکا (گوزن کوچک): یکی از پستانداران بومی جنگل‌های شمالی با جثه‌ای کوچک‌تر از مرال است که به سبب بلندتر بودن پاهای خود در مقایسه با دست‌ها قوزدار به نظر می‌رسد. بیشترین میزان رشد شاخ در شوکا بین سنین ۴ تا ۷ سالگی اتفاق می‌افتد. متاسفانه جمعیت این حیوان به دلیل شکار غیرقانونی کاهش یافته است.
- راسو زرد ایرانی: شکارچی کوچکی که برای حفظ تعادل اکوسیستم این مناطق اهمیت زیادی دارد و به سبب ابعاد کوچک خود گاهی اوقات با موش اشتباه گرفته می‌شود. راسو که کوچک‌ترین گوشتخوار ایران به شمار می‌رود به غیر از فصل جفت‌گیری به صورت کاملا جداگانه زندگی می‌کند و زندگی پرجنب‌وجوشی دارد.
- گربه جنگلی: این حیوان در مقایسه با گربه وحشی جثه‌ی بزرگ‌تر، پاهای بلندتر، دم کوتاه‌تر و گوشهای به نسبت بزرگی دارد و در جنگل‌های هیرکانی از جوندگان تغذیه می‌کند. گربه جنگلی معمولا زیر بوته و صخره یا در لانه متروک حیوانات دیگر ساکن می‌شود و در صورتی که در گوشهای گیر بیفتد به انسان هم حمله می‌کند.
- خرس قهوه‌ای: یکی از مهم‌ترین شکارچیان جنگل‌های شمالی که نقش مهمی در کنترل جمعیت علف‌خواران دارد.
- مرال (گوزن قرمز): بزرگ‌ترین گونه گوزن در ایران با دست و پایی بلند که در جنگل‌های شمال زندگی می‌کند و به دلیل شکار غیرمجاز در معرض خطر است. جالب است بدانید که در جلوی پیشانی مرال ایرانی دو شاخک به نام گرگ‌کش وجود دارند.
چگونه در طبیعت با حیوانات روبه‌رو شویم؟ نکات ایمنی
حیوانات ساکن در جنگل‌ها جدا از تفاوت‌های ظاهری و رفتاری خود نیاز به برخورد متفاوتی دارند؛ با این حال دنبال کردن نکاتی که در این قسمت مورد بررسی قرار گرفته‌اند به روبه‌رو شدن بدون خطر با آن‌ها در زمان بازدید از جنگل‌ها کمک می‌کند. البته پیش از هر چیز لازم است تمامی افراد با مطالعه راه‌های مبارزه با قطع درختان در جنگل‌ها اقدامات موثری در جهت محافظت از محل زندگی این جانوران انجام دهند:
حفظ آرامش
آرامش خود را حفظ کنید و از انجام دادن حرکات غیرمنتظره‌ای که ممکن است منجر به ترسیدن آن‌ها و احساس خطر شود بپرهیزید؛ چرا که این کار می‌تواند احتمال حمله را افزایش دهد.
ممانعت از غذا دادن به آن‌ها
به هیچ‌عنوان به حیوانات وحشی غذا ندهید، چون این کار رفتار طبیعی آن‌ها را تغییر می‌دهد و در نهایت روند زندگی در محیط طبیعی را به هم می‌زند. علاوه‌براین لازم است باقی‌مانده غذاها به شیوه‌ای کاملا مناسب نگهداری یا دفن شوند؛ چرا که بوی آن‌ها می‌تواند حیوانات را به سمت شما بکشاند.
حفظ فاصله از حیوانات
بیشتر حیوانات وحشی صرفا در صورت تحریک یا تهدید شدن شروع به حمله می‌کنند؛ بنابراین لازم است که از نزدیک شدن به آن‌ها خودداری کنید و ضمن فراهم کردن فضای کافی مانع از بروز هرگونه حمله یا رفتار پرخاشگرانه توسط آن‌ها شوید.
توجه به اطراف
زمانی که در جنگل در حال کمپ یا پیاده‌روی هستید به نشانه‌های اطراف شامل ردپای حیوانات، سرگین یا اثر چنگال و شاخ آن‌ها روی درختان توجه کنید و از هدفون هم استفاده نکنید؛ چرا که مانع از شنیدن صدای اطراف و مطلع شدن از خطرات احتمالی می‌شوید.
۵ حیوان نادر جنگل‌های ایران که در خطر انقراض هستند
تخریب زیستگاه حیوانات، شکار بی‌رویه و غیرمجاز، آلودگی، کمبود غذا و موارد متعدد دیگر برخی از حیوانات جنگل‌های ایران را در معرض خطر انقراض قرار داده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- یوزپلنگ ایرانی: یکی از کمیاب‌ترین گربه‌سانان جهان است که اگرچه بیشتر در دشت‌ها دیده می‌شود، اما برخی از زیستگاه‌های جنگلی حاشیه‌ای هم میزبان آن هستند. بدن یوز ایرانی با موهای نخودی و زرد کم‌رنگ به همراه خال‌های کوچک سیاه و توپر پوشانده شده است و سری کوچک به همراه دست و پاهای بلند و کشیده دارد.
- خرس سیاه آسیایی: این گونه ارزشمند و نادر با جثه‌ای متوسط و گوشهای کاملا گرد در مقایسه با سایر همنوعان در جنگل‌های جنوب شرقی ایران سکونت دارد و جمعیت آن به شدت کاهش یافته است.
- سیاه‌گوش اوراسیایی: به دلیل کاهش طعمه‌های طبیعی و تخریب جنگل‌ها، بقای این گونه در معرض خطر قرار گرفته است.
- گربه پالاس: یکی از کمیاب‌ترین گربه‌سانان ایران که در برخی از نواحی جنگلی یافت می‌شود و نقش مهمی در کنترل جمعیت جوندگان و آفات زراعی ایفا می‌کند. متاسفانه این گربه به سبب ظاهر زیبای خود از طمع شکارچیان در امان نمانده و جمعیت آن به شدت کاهش یافته است.
- گوزن زرد ایرانی: گونه‌ای کمیاب که در برخی از پارک‌های جنگلی حفاظت‌شده مانند پارک جنگلی هزار پله تحت نظر قرار دارد؛ با این حال مطابق با آخرین سرشماری‌های انجام شده در اوایل سال ۱۴۰۳ در حال عبور از خطر انقراض است.
چرا حفاظت از حیوانات جنگل‌های ایران اهمیت دارد؟
حفاظت از حیات وحش جنگل‌های ایران نه‌تنها به حفظ گونه‌های نادر کمک می‌کند، بلکه برای جلوگیری از اختلال در زنجیره غذایی و اکوسیستم ضروری است. جنگل‌های ایران از جمله هیرکانی و زاگرس زیستگاه گونه‌های نادری مانند پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای و شوکا هستند که به سبب دخالت‌های بیش از اندازه انسان‌ها در معرض خطر قرار گرفته‌اند.
با محافظت از حیوانات جنگل‌ها ضمن جلوگیری از نابودی زنجیره غذایی می‌توان به کاهش تاثیرات منفی تغییرات اقلیمی و تقویت گردشگری پایدار و تامین معیشت جوامع محلی هم کمک کرد. زمانی که این گونه‌ها از بین می‌روند تعادل اکوسیستم به هم می‌خورد. به همین جهت همه‌ی مردم باید به منظور توسعه پایدار کشور و نسل‌های آینده برای محافظت از جنگل‌ها و حیوانات ساکن در آن‌ها تلاش کنند.
سخن پایانی
جنگل‌های ایران دارای تنوع بالای زیستی هستند و گونه‌های جانوری متعددی در آن‌ها زندگی می‌کنند؛ اما تهدیداتی مانند شکار غیرقانونی، قطع درختان و تغییرات اقلیمی، بسیاری از جانوران جنگل‌های ایران را در معرض خطر قرار داده است. برای حفاظت از این اکوسیستم‌های ارزشمند، اجرای قوانین سخت‌گیرانه، گسترش مناطق حفاظت‌شده و ترویج گردشگری پایدار در جنگل هزار پله و سایر مناطق جنگلی ضروری است.
سوالات متداول
برخی از حیوانات نادر مانند پلنگ ایرانی، یوزپلنگ آسیایی، خرس سیاه آسیایی، سیاه‌گوش و گوزن زرد ایرانی در خطر انقراض قرار دارند.
جنگل‌های هیرکانی در شمال، جنگل‌های زاگرس در غرب و جنگل‌های حرا در جنوب از مهم‌ترین زیستگاه‌های جنگلی ایران به شمار می‌روند.
با اجرای قوانین سخت‌گیرانه علیه شکار غیرمجاز، ایجاد مناطق حفاظت‌شده، جلوگیری از تخریب جنگل‌ها و افزایش آگاهی عمومی می‌توان به حفاظت موثر از حیات‌وحش کمک کرد.
بله، برخی از پرندگان مهاجر مانند درناها، پلیکان‌ها و غازهای وحشی در فصول مختلف به جنگل‌های ایران مهاجرت می‌کنند.
برخی از بهترین مناطق شامل پارک ملی گلستان، جنگل‌های هیرکانی و پارک جنگلی هزار پله هستند که امکان مشاهده گونه‌های نادر را فراهم می‌کنند.
