خانه گردشگری با چشم باز

اکوتوریسم؛ ضرورتی برای حفظ تعادل بین گردشگری و حفاظت از طبیعت

اکوتوریسم به این موضوع اشاره دارد که صنعت گردشگری، نسبت به بسیاری از صنایع دیگر، مصرف آب بهینه‌تری دارد. در این صنعت، به ازای هر شغل ایجادشده، نیاز آبی معادل یک‌هجدهم صنایع و یک‌صدوهشتادم کشاورزی است. از این رو، توسعه گردشگری می‌تواند هم اشتغال‌زایی ایجاد کند و هم اثرات منفی دنیای صنعتی را کاهش دهد.

علاوه بر این، اکوتوریسم صرفاً یک صنعت اقتصادی نیست، می‌تواند آگاهی زیست‌محیطی، مسئولیت اجتماعی و درک انسان از محیط اطراف خود را افزایش دهد. هدف این نوع گردشگری این است که نه‌تنها اثر منفی بر زیست‌بوم‌ها نداشته باشد، بلکه باعث احیا، صیانت و حفاظت از محیط‌زیست شود. در کنار آن، ایجاد اشتغال برای جوامع محلی، ارتقای سطح دانش و فرهنگ، تقویت ارتباط بین گردشگران و طبیعت نیز از دیگر دستاوردهای آن است.

از تفرجگاه‌ها تا اکوپارک‌ها؛ تحول در حفاظت و بهره‌برداری از طبیعت

در گذشته، با پیشروی دنیای پسا صنعتی، مفهومی به نام «پارک» در مناطق طبیعی شکل گرفت. این پارک‌ها که در فارسی معمولاً به‌عنوان «تفرجگاه» شناخته می‌شوند، مناطق حفاظت‌شده‌ای بودند که در جنگل‌های هیرکانی، جنگل‌های آمریکا، کانادا و بسیاری دیگر از نقاط جهان ایجاد شدند. هدف از این مناطق، جلوگیری از بهره‌برداری صنعتی مانند قطع درختان، شکار حیوانات و معدن‌کاوی بود، درحالی‌که به‌عنوان مناطقی برای گردشگری هم مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

اما با پیشرفت علم و افزایش دغدغه‌های زیست‌محیطی، مفهوم این پارک‌ها هم تغییر کرد. امروزه، واژه «اکو» به پارک‌ها اضافه شده و «اکوپارک» یا «تفرجگاه بوم‌محور» را شکل داده است. این پارک‌ها نه‌تنها از طریق صنعت گردشگری مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند، بلکه به‌گونه‌ای مدیریت می‌شوند که از گردشگری منتفع شود و به حفظ و احیای محیط‌زیست کمک کند.

سه‌ضلعی مدیریت پایدار در اکوپارک‌ها

در گذشته، پارک‌های جنگلی تنها با هدف حفاظت از طبیعت ایجاد می‌شدند، اما امروزه مدیریت این مناطق بر مبنای رویکردی سه‌وجهی شکل گرفته است. بر اساس این رویکرد، مناطق طبیعی ارزشمند نه‌تنها باید حفاظت شوند، بلکه بهره‌برداری گردشگری از آن‌ها باید به شکلی باشد که این سه اصل اساسی را دربرگیرد:

تأمین هزینه‌های حفاظت از طریق اقتصاد گردشگری

اگر منطقه‌ای تحت عنوان پارک مورد بهره‌برداری گردشگری قرار می‌گیرد، باید درآمد حاصل از آن برای حفاظت از خود پارک هزینه شود. این موضوع شامل دو بخش است:

• حفاظت سخت: شامل اقدامات امنیتی مانند حصارکشی، نظارت پهپادی، قرق‌بان‌ها و سیستم‌های نظارتی.
• حفاظت نرم: شامل آموزش، فرهنگ‌سازی و ایجاد تعامل مثبت بین گردشگران و محیط‌زیست.

به‌عنوان مثال، در برخی مناطق، مردم برای تأمین معیشت خود مجبور به قطع درختان هستند. اما اگر با استفاده از همان تبر، صنایع‌دستی تولید کرده و در مراکز گردشگری پارک به فروش برسانند، هم اشتغال ایجاد می‌شود و هم از تخریب جنگل جلوگیری خواهد شد.

انتفاع جامعه محلی از مدیریت پارک

در گذشته، مدیریت پارک‌ها عمدتاً دولتی بود و جامعه محلی نقشی در تصمیم‌گیری یا بهره‌برداری از منابع آن نداشت. اما در مدل اکوپارک، مردم بومی باید در مدیریت و بهره‌برداری از این مناطق مشارکت داشته باشند. این مشارکت می‌تواند در قالب ارائه خدمات، برنامه‌های آموزشی، توسعه مهارت‌های فردی و حرفه‌ای و حتی تصمیم‌گیری‌های مدیریتی باشد.

به این ترتیب، وقتی مردم ببینند که از سلامت و بقای پارک منفعت اقتصادی و اشتغال به‌دست می‌آورند، دیگر به بهره‌برداری مخرب نیاز نخواهند داشت. در چنین شرایطی، شکارچی حیات‌وحش تبدیل به راهنمای عکاسی حیات‌وحش می‌شود و هیزم‌شکن به مفسر طبیعت و اکوسیستم منطقه!

آموزش، آگاهی و مدیریت علمی

هیچ‌یک از دو اصل بالا بدون دانش و آگاهی امکان‌پذیر نیست. مدیریت پارک‌ها باید بر اساس دانش زیست‌محیطی، آموزش مستمر و تسهیل‌گری برای مردم محلی و گردشگران انجام شود.

• آموزش جوامع محلی در زمینه‌های مدیریت پایدار منابع طبیعی، کارآفرینی و گردشگری پایدار، آن‌ها را به بازیگران اصلی حفاظت تبدیل می‌کند.
• آگاهی‌بخشی به گردشگران باعث می‌شود آن‌ها رفتارهای مسئولانه‌تری در مواجهه با طبیعت داشته باشند.

در مجموع، بدون دانش و آگاهی، نمی‌توان هم از طبیعت حفاظت کرد و هم جامعه محلی را در مدیریت پارک‌ها مشارکت داد. ایجاد این سه‌ضلعی، کلید موفقیت در مدیریت پایدار اکوپارک‌هاست.

حفاظت از طبیعت و تأثیرات آن بر مدیریت اکوپارک‌ها

برای مدیریت پایدار اکوپارک‌ها، باید بین حفاظت، مشارکت جوامع محلی و استفاده از دانش و آموزش تعادل ایجاد شود. این سه اصل کلیدی، پایه‌های مدیریت مدرن اکوپارک‌ها را تشکیل می‌دهند و رویکردی را فراهم می‌کنند که هم به حفظ منابع طبیعی کمک می‌کند و هم جوامع انسانی را در این فرآیند سهیم می‌کند.

مدل‌های مختلف حفاظت از طبیعت؛ تجربه نپال و چالش‌های ایران

در برخی کشورها، این مدل مدیریتی با تغییراتی همراه بوده است. برای مثال، پارک حیات‌وحش چیتوان در نپال از یک روش سخت‌گیرانه بهره می‌برد؛ در آنجا به جای تمرکز صرف بر آموزش، ارتش نقش اساسی در حفاظت از پارک ایفا می‌کند. به‌دلیل تهدیدات جدی ناشی از شکار غیرمجاز، ارتش نپال مجاز به تیراندازی به شکارچیان متخلف است و حتی اجازه خروج جسد آن‌ها را از منطقه نمی‌دهد. این شدت عمل نشان‌دهنده میزان اهمیت حفاظت از طبیعت در برخی نقاط جهان است.

اما در ایران، با وجود منابع طبیعی گسترده، طبیعت هنوز آن‌طور که باید مورد توجه قرار نگرفته است. شرایط اقتصادی و مدیریتی کشور باعث شده که حفاظت از طبیعت با چالش‌های فراوانی روبه‌رو باشد. با این حال، به جای سختگیری‌های نظامی، رویکردهای علمی و نرم باید به‌کار گرفته شوند تا حال طبیعت حفظ شود و این میراث گران‌بها که از نسل‌های پیشین به ما رسیده، برای آیندگان نیز باقی بماند.

ضرورت بهره‌برداری پایدار از مناطق طبیعی

امروزه مشخص شده که ممنوعیت ورود انسان به مناطق طبیعی، یک روش ناکارآمد است. در بسیاری از مناطق حفاظت‌شده ایران، امکان محصورسازی وجود ندارد و رابطه منطقی بین گستره‌ی مناطق، تعداد محیط‌بانان و میزان حفاظت دیده نمی‌شود.

به عنوان مثال، محدود کردن ورود دام‌ها به مناطق حفاظت‌شده، بدون ارائه راهکار جایگزین، نه عملی است و نه قابل اجرا. بنابراین، باید روش‌هایی برای انتفاع جوامع محلی طراحی شود که بدون تخریب طبیعت، امکان استفاده از آن را داشته باشند.

برای مدیریت پایدار مناطق طبیعی، بهره‌برداری از آن‌ها نباید مخرب و مصرفی باشد. برخی اصول مهم در این زمینه عبارت‌اند از:

• نباید در مناطق حفاظت‌شده معادن احداث شوند.
• نباید برداشت ماسه، خاک، یا گونه‌های گیاهی و جانوری انجام شود.
• نباید شکار و صید در این مناطق مجاز باشد.

در عوض، باید فرصت‌های اقتصادی جایگزین مانند گردشگری پایدار، صنایع‌دستی مرتبط با محیط‌زیست و فعالیت‌های آموزشی و تفسیری در این مناطق توسعه داده شود. تنها از این طریق می‌توان هم از طبیعت حفاظت کرد و هم منافع جوامع محلی را تأمین کرد.

حضور گردشگران در مناطق حفاظت‌شده؛ تهدید یا فرصت؟

یکی از پرسش‌های مهم در مدیریت اکوپارک‌ها این است که آیا ورود انسان به مناطق حفاظت‌شده با اهداف حفاظتی در تضاد است؟ امروزه علم مدیریت زیست‌محیطی نشان داده که حضور کنترل‌شده و آگاهانه‌ی گردشگران نه‌تنها آسیب‌زا نیست، بلکه می‌تواند به حفاظت از طبیعت کمک کند.

گردشگران؛ محافظان غیررسمی طبیعت

حضور گردشگران طبیعت‌دوست، به‌ویژه عکاسان حیات‌وحش، باعث کاهش فعالیت‌های مخرب مانند شکار غیرقانونی می‌شود. وقتی در یک منطقه‌ی طبیعی، گردشگران در حال عکاسی از یک آبشخور هستند، شکارچیان نمی‌توانند در آن محل فعالیت کنند. این امر نقش بازدارنده‌ی قابل‌توجهی در برابر تهدیدهای محیطی دارد.

مهندسی سبز و کاهش ردپای اکولوژیکی

برای کاهش اثرات منفی حضور گردشگران، می‌توان از فناوری‌های زیست‌محیطی و طراحی‌های پایدار استفاده کرد. برخی از راهکارهای مؤثر عبارت‌اند از:

• استفاده از سرویس‌های بهداشتی سیار و مخازن جمع‌آوری فاضلاب که از ورود آلاینده‌ها به طبیعت جلوگیری می‌کند.
• بهره‌گیری از توالت‌های خشک، تانک‌های سپتیک و سیستم‌های بایوگاز برای تصفیه و بازیافت پساب.
• توسعه معماری سبز و پایدار که بدون تخریب منظر طبیعی، زیرساخت‌های موردنیاز را فراهم کند.

آموزش گردشگران؛ کلید حفاظت پایدار

آموزش گردشگران درباره‌ی رفتار مسئولانه در طبیعت، نقش مهمی در کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی دارد. به‌عنوان مثال، در یک پارک جنگلی اگر هزاران گردشگر در نقاط مختلف آتش روشن کنند، آسیب جدی به جنگل وارد می‌شود. اما با ایجاد نقاط مشخص برای آتش‌افروزی و ترویج فرهنگ گردشگری مسئولانه، می‌توان این آسیب را به حداقل رساند.

تأمین هزینه‌های حفاظت از طریق گردشگری

حضور گردشگران علاوه بر مزایای حفاظتی، می‌تواند به تأمین منابع مالی برای حفاظت از طبیعت کمک کند. درآمد حاصل از گردشگری می‌تواند در توسعه زیرساخت‌های پایدار، اجرای برنامه‌های حفاظتی و افزایش آگاهی عمومی سرمایه‌گذاری شود. این روند، چرخه‌ای مثبت ایجاد می‌کند که اثرات مخرب گردشگری را کاهش داده و مزایای آن را تقویت می‌کند.

بنابراین ورود کنترل‌شده‌ی گردشگران، نه‌تنها تهدیدی برای طبیعت محسوب نمی‌شود، بلکه با برنامه‌ریزی صحیح و استفاده از فناوری‌های پایدار، می‌تواند به حفاظت از مناطق طبیعی کمک کرده و توسعه گردشگری سبز را به نتایج مثبت برساند.

نقش آموزش و مدیریت در حفاظت از مناطق طبیعی

یکی از اصول کلیدی در مدیریت پایدار مناطق طبیعی، آموزش و آگاه‌سازی گردشگران است. در همین راستا، در بسیاری از مقاصد اکوتوریستی، در بدو ورود، مراکز تفسیر و موزه‌های میراث طبیعی ایجاد می‌شوند. هدف این مراکز، آموزش ارزش واقعی جنگل‌ها و نقش آن‌ها در سلامت انسان و سیاره است. بازدیدکنندگان یاد می‌گیرند که چگونه می‌توانند به عنوان انسان‌های مسئول، با طبیعت رفتار کنند و اثرات مخرب خود را به حداقل برسانند.

یکی از راهکارهای اساسی برای کاهش اثرات منفی گردشگران، مدیریت عرصه‌ها و زون‌بندی است. این مدیریت شامل تعیین محدوده‌هایی است که گردشگران می‌توانند در آن‌ها حضور داشته باشند و اینکه چه نوع امکاناتی در اختیارشان قرار گیرد. موضوعاتی مانند محل‌های مجاز برای آتش‌افروزی، ساخت‌وساز، مدیریت آب و فاضلاب و سایر ملاحظات زیست‌محیطی، همگی باید در چارچوب مشخصی قرار گیرند تا تعادل میان بهره‌برداری از طبیعت و حفاظت از آن برقرار شود.

لزوم کنترل و سازماندهی ورود گردشگران

یکی از چالش‌های اصلی در مدیریت پارک‌های جنگلی، ورود بی‌ضابطه گردشگران و خودروها به مناطق حساس است. برای مثال، در پارک جنگلی هزار پله، گردشگران بدون محدودیت با خودرو به تمامی نقاط اطراف جاده‌های دسترسی وارد می‌شوند. این امر منجر به کوبش خاک زیستی سطحی شده و باعث از بین رفتن توان رویشی جنگل می‌شود. جوانه‌زنی بذرها و رشد نسل بعدی پوشش گیاهی مختل می‌شود و در نتیجه، جنگل فرصت بازسازی خود را از دست می‌دهد.

در هیچ کجای دنیا ورود بی‌برنامه و بی‌ضابطه‌ی گردشگران به مناطق طبیعی دارای ارزش اکولوژیکی، پذیرفته نیست. گردشگران نمی‌توانند بدون محدودیت در هر نقطه‌ای آتش روشن کنند، با خودرو از جاده‌های تعیین‌شده خارج شوند، یا با فشرده‌سازی خاک، چرخه‌ی طبیعی رویش گیاهان را مختل کنند. ایجاد نظام مدیریت پایدار و سبز، راهکاری است که می‌تواند اثرات منفی حضور گردشگران را کاهش داده و تأثیرات مثبت آن‌ها را تقویت کند.

در نهایت، اگر بتوانیم حضور گردشگران را با اصول علمی و مدیریت پایدار همسو کنیم، نه‌تنها از طبیعت محافظت خواهد شد، بلکه نسل‌های آینده نیز می‌توانند از این میراث ارزشمند بهره‌مند شوند.