خانه گردشگری با چشم باز

تراژدی منابع عام؛ وقتی همه صاحب هستند اما هیچ‌کس مسئول نیست

در علم مدیریت منابع طبیعی، تراژدی منابع عام زمانی رخ می‌دهد که یک منطقه طبیعی چندین صاحب دارد یا تحت مالکیت عمومی قرار دارد. در چنین شرایطی، چون هیچ فرد یا نهادی مسئولیت کامل حفاظت از آن را بر عهده نمی‌گیرد، تخریب و آلودگی اجتناب‌ناپذیر می‌شود.

برای مثال، در پارک جنگلی هزارپله آمل، برخی گردشگران مدعی هستند که این پارک مال خداست و مال مردم است، اما کمتر کسی از خود می‌پرسد که «پس زباله‌هایی که مردم در این پارک می‌ریزند را چه کسی باید جمع کند؟». نتیجه این بی‌توجهی، تبدیل شدن طبیعت بکر به بستری از زباله و پلاستیک است.

اختلاف در تخصیص بودجه و چالش‌های مدیریتی

تراژدی منابع عام تنها به مسئولیت‌پذیری گردشگران محدود نمی‌شود. در سطح کلان، تخصیص بودجه برای حفاظت از منابع طبیعی نیز با مشکلاتی همراه است. وقتی دولت می‌خواهد بودجه‌ای برای مدیریت محیط زیست تعیین کند، سازمان‌های مختلفی مانند سازمان حفاظت از محیط زیست، منابع طبیعی، جهاد کشاورزی و سایر نهادهای دولتی برای دریافت این بودجه رقابت می‌کنند. در نتیجه، نه‌تنها ممکن است منابع به شکل غیر بهینه هزینه شوند، بلکه اختلافات اجرایی باعث کند شدن روند حفاظت از طبیعت می‌شود.

اگر این پیچیدگی‌ها و مشکلات ناشی از اصل تراژدی منابع عام وجود نداشت، وضعیت طبیعت ایران، حتی در مناطق حفاظت‌شده و پارک‌های جنگلی، باید به‌مراتب بهتر از شرایط فعلی می‌بود. بنابراین، نیاز به یک راهکار جامع و کارآمد احساس می‌شود؛ راهکاری که بتواند هم از منابع طبیعی محافظت کند و هم توسعه پایدار گردشگری را ممکن سازد.

راهکارهای جهانی برای حفاظت از طبیعت

چالش‌های ناشی از تراژدی منابع عام تنها به یک کشور یا منطقه خاص محدود نمی‌شود. بسیاری از کشورهای جهان نیز با این مشکلات روبه‌رو بوده‌اند، اما با ارائه راهکارهای مدیریتی، توانسته‌اند تا حد زیادی از تخریب منابع طبیعی جلوگیری کنند.

نظارت دولتی، اجرا توسط بخش خصوصی

یکی از مؤثرترین راهکارها که در بسیاری از کشورها اجرا شده، نظارت دولت و واگذاری مدیریت اجرایی به بخش خصوصی است. در این مدل، نهادهای دولتی نقش نظارتی دارند و مسئولیت اجرای طرح‌های حفاظت و مدیریت پایدار طبیعت به بخش خصوصی سپرده می‌شود. این روش کمک می‌کند تا:

• فرآیند تصمیم‌گیری سریع‌تر و کارآمدتر شود.
• بخش خصوصی، با استفاده از علم مدیریت مقصد گردشگری سبز، از مناطق طبیعی حفاظت کند.
• منابع مالی لازم برای حفاظت، از طریق بهره‌برداری مدیریت‌شده و غیرمصرفی از طبیعت تأمین شود.

اثر تراژدی منابع عام در سایر کشورها

• در کشورهای مختلف دنیا، این پدیده به‌طور گسترده‌ای رخ داده و آسیب‌های قابل توجهی به منابع طبیعی وارد شده است. برای مثال، در برخی کشورهای آفریقایی مانند نیجریه، تخریب جنگل‌ها و منابع آبی به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه و عدم همکاری مؤثر بین دولت و بخش خصوصی به شدت افزایش پیدا کرده است.
• در کشورهای اسکاندیناوی و اروپای غربی، باوجود اینکه منابع طبیعی به‌طور عمومی مدیریت می‌شوند، با استفاده از سیستم‌های هوشمند مدیریتی و همکاری نزدیک بین دولت و جوامع محلی، موفق به مدیریت منابع طبیعی با کارآیی بالا شده‌اند. این مدل‌های موفق می‌توانند به‌عنوان الگویی برای کشورهایی که هنوز با این چالش‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند، مورد استفاده قرار گیرند.
• در ایالات متحده آمریکا هم تراژدی منابع عام در مناطقی مانند جنگل‌های ملی و مناطق حفاظت‌شده با مشکلاتی مشابه روبه‌رو بوده است، اما از طریق سیستم‌های مبتنی بر واگذاری مدیریت به بخش خصوصی و نظارت دقیق دولتی، توانسته‌اند میزان تخریب را کاهش دهند.

مدیریت پایدار در پارک جنگلی هزارپله آمل

نمونه‌ای از این مدل مدیریت موفق در پارک جنگلی هزارپله آمل اجرا شده است. در این منطقه، ۴۲۰ هکتار از جنگل توسط بخش خصوصی حفاظت می‌شود، اما تنها در یک محدوده‌ی نیم‌درصدی از این عرصه، اجازه استقرار زیرساخت‌های گردشگری مطابق با اصول مهندسی سبز داده شده است. این روش نشان می‌دهد که حفاظت از طبیعت و گردشگری پایدار می‌توانند در کنار هم قرار بگیرند، مشروط بر آنکه مدیریت درستی بر آن حاکم باشد.

نقش دولت؛ از اجرا به نظارت و سیاست‌گذاری

در این مدل مدیریتی، دولت دیگر مجری مستقیم پروژه‌های حفاظت از طبیعت نیست که کمبود منابع مالی، نیروی انسانی، تجهیزات و سایر محدودیت‌ها، بهانه‌ای برای کم‌کاری آن باشد. بلکه دولت نقش سیاست‌گذار، ناظر و کنترل‌کننده را ایفا می‌کند و با هدایت و نظارت بر بخش خصوصی متخصص، روند حفاظت از عرصه‌های طبیعی را مدیریت می‌کند.

انتظار از مقاصد گردشگری پایدار

با اجرای این مدل، انتظار می‌رود که مقاصد گردشگری طبیعی که تحت مدیریت و حفاظت بخش خصوصی قرار دارند، در کنار نظارت و سیاست‌گذاری نهادهای دولتی تخصصی، هر روز وضعیت بهتری پیدا کنند. این روش باعث می‌شود:

• توسعه گردشگری با کمترین اثر منفی بر محیط‌زیست همراه باشد.
• حفاظت از منابع طبیعی به‌صورت پایدار و مؤثر انجام شود.
• گردشگری، نه‌تنها تهدیدی برای طبیعت نباشد، بلکه تأثیرات مثبت قابل توجهی در حفظ و نگهداری آن داشته باشد.

این مدل مدیریتی، راهی برای همزیستی گردشگری و طبیعت است؛ راهی که می‌تواند هم توسعه پایدار را محقق کند و هم طبیعت را برای نسل‌های آینده حفظ کند.

درس‌هایی از تجربه جهانی در حفاظت از طبیعت

این مدل مدیریتی آخرین و موفق‌ترین راهکار جهانی برای حفاظت از منابع طبیعی است که در کشورهای توسعه‌یافته اجرا شده است. کشورهایی مانند اسکاندیناوی، بخش‌هایی از اروپا، کانادا، استرالیا و حتی برخی کشورهای آفریقایی – که با سرمایه‌گذاری و دانش کشورهای پیشرو اروپایی پیش رفته‌اند – توانسته‌اند از طریق توسعه زیرساخت‌های اکوتوریستی و گردشگری بوم‌محور، همزمان با بهره‌برداری، حفاظت از طبیعت را هم تضمین کنند.

حرکت به سوی مدیریت سبز در ایران

ایران نیز در مسیر استقرار این الگوی موفق جهانی قرار دارد. حرکت به سمت نظام مدیریت مقصد گردشگری سبز، یعنی واگذاری بهره‌برداری پایدار از جنگل‌ها و مناطق طبیعی به بخش خصوصی، در حالی که دولت نقش سیاست‌گذار، ناظر و حامی را ایفا می‌کند.

یکی از مثال‌ها می‌تواند تخریب جنگل‌های هیرکانی باشد. به‌دلیل عدم نظارت و ضعف در اجرای قوانین حفاظتی، این جنگل‌ها هر روز در حال تخریب هستند. در این زمینه، تفاوت بین بخش دولتی که معمولاً با مشکلات مدیریتی دست‌وپنجه نرم می‌کند و بخش خصوصی که می‌تواند با استفاده از منابع مالی و فناوری‌های نوین، حفاظت بهتری انجام دهد، بسیار واضح است.

آینده‌ای پایدار برای طبیعت و مردم

با این تغییر نگرش، حفاظت از طبیعت دیگر تنها بر عهده دولت نیست، بلکه به صاحبان اصلی آن، یعنی مردم و بخش خصوصی، واگذار شده و خواهد شد. این مسیر، هم بقای منابع طبیعی را تضمین می‌کند و هم فرصت‌های اقتصادی و گردشگری پایدار را برای نسل‌های آینده فراهم می‌سازد.