خانه هزارپله از نزدیک‌تر

مدیریت درختان خشک و خطرآفرین

در سال‌های گذشته، در بخشی از پارک گونه‌های غیر بومی و ناسازگار کاشته شده بود. از جمله‌ی این گونه‌ها می‌توان به سرو زربین اشاره کرد که اساساً در جنگل‌های هیرکانی رشد نمی‌کند و جایگاه طبیعی آن در مرز میان اکوسیستم هیرکانی و البرز جنوبی است. به همین دلیل، بسیاری از درختان زربین در پارک دچار ضعف و خشکیدگی شدند.

گونه‌ی غیر بومی دیگری که در پارک کاشته شده بود، سپیدار بود. این درختان به‌طور معمول برای بهره‌برداری چوب کاشته می‌شوند، اما بعد از ممنوعیت بهره‌برداری از جنگل‌ها، باقی ماندند. سپیدارها عمر کوتاهی دارند و بعد از حدود ۱۰ تا ۱۵ سال به‌سرعت فرسوده شده و احتمال سقوط آن‌ها بسیار بالا می‌رود. در گذشته سقوط این درختان حتی باعث بروز حادثه در پارک هم شده بود.

برای رفع این خطر، مدیریت پارک اقدام به شناسایی و رسیدگی به این درختان کرد. بخشی از آن‌ها تثبیت شد، بخشی حذف گردید و در عوض، نهال‌های بومی جنگل‌های هیرکانی جایگزین شدند. این اقدام باعث شد خطر سقوط درختان کاهش یابد و هم‌زمان پوشش گیاهی پارک به‌سمت گونه‌های بومی و پایدار برگردد.

برداشت سرشاخه‌های درختان زیر خطوط برق فشار قوی برای اجار بافی

در مسیری حدود ۳ کیلومتری، خطوط برق فشار قوی از داخل پارک عبور می‌کنند و ارتفاع درختان و تراکم گیاهان زیر آن‌ها باید مدیریت شود. برای این منظور، هرس سالانه انجام می‌شود.

چوب‌ها و سرشاخه‌های حاصل از هرس، به‌جای دور ریختن یا استفاده برای ذغال، برای ایجاد حصارهای طبیعی به سبک «اجار بافی» استفاده شدند. این روش سنتی و بومی مازندران، با فضای طبیعی و گردشگری پارک همخوانی دارد و برای زون‌بندی‌های مختلف، جداره‌های هزارپله و دیگر بخش‌ها به‌کار رفته است. این روش باعث می‌شود که منابع طبیعی به شکل کاربردی و بومی به‌کار گرفته شوند و ضمن زیباسازی مسیرها، حفاظت محیطی نیز تقویت شود.

اجار بافی زون ۳

با توجه به ضرورت هرس درختانی که در محدوده عبور خطوط برق فشار قوی قرار دارند، تصمیم گرفتیم از این فرصت به نفع بهینه‌سازی پارک استفاده کنیم. سرشاخه‌ها و چوب‌های حاصل از این هرس، در زون ۳ به‌صورت اجار بافی به‌کار گرفته شدند تا علاوه بر حفاظت از محیط طبیعی، برای حصارکشی‌ها و جداره‌بندی مسیرها استفاده شود.

این روش علاوه بر کارکرد حفاظتی، زیبایی طبیعی محیط را هم حفظ می‌کند و با هویت جنگل همخوانی دارد. همزمان با حفاظت از محیط طبیعی، امنیت مسیرها و جداره‌بندی فضاهای گردشگری بهبود یافته است.

اجار بافی سایر مناطق و ورودی‌ها

استفاده از اجار بافی تنها محدود به زون ۳ نبود؛ سایر مناطق و ورودی‌های پارک هم با این روش تجهیز شدند. سرشاخه‌ها و چوب‌های حاصل از هرس‌های ضروری در مسیرها و نقاط عبوری، به‌جای دور ریختن یا استفاده برای ذغال، به شکل حصارهای طبیعی و جداره‌بندی‌های حفاظتی درآمدند.

این اقدام باعث شد که ورود و عبور گردشگران کنترل شود، مرزبندی مناطق مختلف پارک مشخص شود و در عین حال، زیبایی و هویت طبیعی جنگل حفظ گردد. همچنین این کار باعث ارتقای تجربه بصری گردشگران و آموزش غیرمستقیم فرهنگ حفاظت از طبیعت شده است.

اجار بافی هزارپله (در حال تکمیل)

اقدامات اجار بافی در مسیر هزارپله همچنان در حال تکمیل است. سرشاخه‌ها و چوب‌های حاصل از هرس‌ها و سقوط‌های طبیعی در مسیر هزارپله جمع‌آوری و به شکل حصار و جداره‌های طبیعی درآمده‌اند. این فرآیند نه تنها به ایجاد امنیت و نظم در مسیر کمک می‌کند، بلکه تجربه‌ای بصری و طبیعی برای گردشگران فراهم می‌آورد و همزمان با حفاظت از جنگل، فرهنگ استفاده مسئولانه از منابع طبیعی را به نمایش می‌گذارد.

نهال‌کاری گونه‌های نادر هیرکانی در فضای سبز جنب دفتر مدیریت

در این بخش از جنگل، گونه‌های بومی هیرکانی به‌شدت کاهش یافته‌اند، مانند شمشاد هیرکانی و سرخدار. برای ایجاد فضای سبز مدیریتی و باغ موضوعی گیاه‌شناسی هیرکانی، این گونه‌ها مورد استفاده قرار گرفتند. کاشت گونه‌های نادر، هم جنبه آموزشی و هم زیبایی‌شناسی دارد و فضای سبز مدیریتی را ارزشمندتر می‌کند.

نهال‌ها در قالب پرچین و طراحی فضای سبز کاشته شدند تا ضمن زیبایی بصری، حفظ گونه‌های نادر و توسعه پایدار فضای سبز انجام شود. این اقدام بخشی از برنامه حفاظت و ارتقاء ارزش‌های اکولوژیک پارک است. نهال‌کاری به‌صورت پرچین و طراحی منظری، علاوه بر ایجاد زیبایی، محیطی نمونه برای آموزش و نمایش گونه‌های هیرکانی فراهم می‌کند.

نهال‌کاری درختان جنگلی در زون احیای جنگل (شرق پارک)

زون احیا شامل مناطقی است که در گذشته دچار بهره‌برداری ناصحیح یا استقرار گونه‌های غیربومی شده بودند، مانند سرو زربین و سپیدار. این درختان غیربومی با گذشت زمان سلامت خود را از دست داده و یا به پایان عمر رسیده‌اند.

در زون احیا، نهال‌های بومی هیرکانی جایگزین درختان غیربومی یا آسیب‌دیده شدند. این فرایند هم‌اکنون در جریان است و هدف آن احیای جنگل، افزایش تنوع زیستی و بازگرداندن سلامت اکوسیستم بومی پارک است. نهال‌کاری در زون احیا نمونه‌ای از مدیریت اکولوژیک و احیای مناطق آسیب‌دیده است و می‌تواند الگویی برای سایر پارک‌ها و مناطق حفاظت‌شده باشد.

نهال‌کاری درختان انجیلی در جوار اجار بافی زون ۳

برای مدیریت عرصه‌های مختلف زون ۳ و تفکیک فضاهای گردشگری از فضاهای حفاظتی، نیاز به ایجاد حصار بود. در گذشته، کتابچه‌های بالادستی پیشنهاد استفاده از سیم توری یا سیم خاردار را داده بودند، اما این روش‌ها با زیبایی بصری پارک و فضاهای گردشگری همخوانی نداشتند.

بر اساس دانش بومی پیشینیان مازندران، از شاخه‌های درختان انجیلی، که کشسان، تاب‌آور و شکل‌پذیر هستند، برای ایجاد حصار استفاده شد. این شاخه‌ها ابتدا به شکل حصار موقت در محل قرار گرفتند و سپس در کنار آن، نهال‌های انجیلی کاشته شدند. این درختان قابلیت همجوشی دارند؛ یعنی شاخه‌هایشان به‌مرور به‌هم پیوند می‌خورند و یک دیوار سبز طبیعی ایجاد می‌کنند.

برداشت شاخه‌های انجیلی از محدوده زیر خطوط برق فشارقوی انجام شد تا ارتفاع گیاهان کنترل شود و همزمان از تراکم و تنوع گیاهی موجود برای ایجاد حصار بهره بردیم. اکنون نهال‌ها در حال رشد و نگهداری هستند تا پس از ۳–۴ سال، دیوار سبز جایگزین حصار موقت شود.

پاکسازی و جمع‌آوری زباله در ابتدای پروژه

پارک هزارپله سال‌ها در اختیار مدیریتی ناصحیح و شبه‌خصوصی بود که هیچ نظارتی بر پسماند و پاکیزگی نداشت. نتیجه‌ی این بی‌توجهی، انبوهی از زباله‌ها در جای‌جای جنگل بود. نه تنها کف جنگل با لایه‌ای از زباله پوشیده شده بود، بلکه در نقاط بسیاری توده‌هایی از زباله انباشته شده بود.

با شروع مدیریت جدید، نخستین اقدام، پاکسازی گسترده‌ی جنگل بود. این کار چندین ماه زمان برد و طی آن، بیش از ۴۰ کامیون پنج‌تنی زباله از جنگل خارج شد تا چشم‌انداز پارک به وضعیت فعلی برسد.

بعد از جمع‌آوری زباله‌ها، نوبت به اصلاح زیرساخت رسید. سطل‌های فرسوده جمع‌آوری و با سطل‌های جدید جایگزین شدند، تعداد آن‌ها افزایش یافت و محل قرارگیری‌شان به‌صورت مهندسی‌شده تغییر پیدا کرد. در گام بعدی، سطل‌های سه‌قسمتی برای تفکیک زباله نصب شدند: بخشی برای شیشه، فلز و کاغذ، بخشی برای پلاستیک و بخشی برای زباله‌های تر. در برنامه‌های آینده این تفکیک به پنج بخش افزایش خواهد یافت.

همچنین طرح مکانیزاسیون مدیریت زباله در دستور کار است تا سطل‌ها به‌گونه‌ای طراحی شوند که به‌راحتی با ماشین‌آلات تخلیه شوند و نیاز به نیروی انسانی نباشد.

گام‌های بعدی شامل طراحی گرافیک محیطی برای فرهنگ‌سازی، آموزش در زمینه‌ی پسماند و برگزاری رویدادهای آموزشی است. مجموعه‌ی این اقدامات با هدف مدیریت بحران زباله و بهبود وضعیت پاکیزگی پارک انجام می‌شود. به این ترتیب، موضوع زباله در پارک هزارپله با گذشته‌ای تلخ، حالتی امیدوارکننده و آینده‌ای روشن دارد.

ساخت و نصب سطل زباله

در دهه گذشته، کمبود و کیفیت پایین سطل‌های زباله باعث پراکندگی زباله در پارک شده بود و گردشگران هم به‌مرور به دیدن این وضعیت عادت کرده بودند (مشابه سناریوی «پنجره شکسته»). یعنی وقتی گردشگران می‌بینند جنگل پر از زباله شده و افرادی دیگر زباله ریختند، آن‌ها هم زباله می‌ریزند و این باعث شده بود ما با یک بحران زباله مواجه شویم.

در ماه‌های اخیر، با بررسی رفتار گردشگران، نحوه حضور آن‌ها در فضاهای مختلف و نظام ترافیکی، تعداد و جانمایی سطل‌ها بهینه شد. لذا جانمایی سطل‌ها بر اساس تحلیل جریان بازدیدکنندگان و نقاط تجمع انجام شد تا بیشترین میزان استفاده را داشته باشند. همچنین سطل‌های تفکیک‌پذیر با علائم واضح نصب شدند تا آموزش عملی بازیافت برای بازدیدکنندگان فراهم شود.

علاوه بر آن، تابلوهای آموزشی و قانونی نصب شد و در مناطق پرجمعیت از سطل‌های تفکیک زباله استفاده گردید. این اقدامات باعث شد که بحران زباله در روزهای شلوغ تا ۸۰ درصد کاهش یابد و پارک نظم و پاکیزگی بهتری پیدا کند. لذا ترکیب تابلوهای آموزشی با نصب سطل‌ها باعث افزایش آگاهی محیط‌زیستی و کاهش رفتار تقلیدی منفی (اثر پنجره شکسته) شده است.

احداث برکه لاک‌پشت‌ها

با هدایت آب مازاد مخزن 110 هزار لیتری، یک برکه طبیعی در دل جنگل شکل گرفت. ابتدا این برکه تنها یک فضای آبی بود، اما با نامگذاری آن به «برکه لاک‌پشت‌ها»، بازدیدکنندگان شروع به رهاسازی لاک‌پشت‌های خانگی خود در آن کردند. اکنون این برکه خانه‌ی حدود 30 لاک‌پشت و محل زادآوری آنهاست. همچنین به مرور قورباغه‌ها، پرندگان و حتی گرازها به این اکوسیستم کوچک جذب شدند و پوشش گیاهی آن هم رشد پیدا کرد. برای استفاده ایمن‌تر گردشگران، پل‌ها و نرده‌های چوبی اطراف برکه نصب شده است. برکه لاک‌پشت‌ها امروز به یکی از جذاب‌ترین نقاط تفریحی و عکاسی در پارک تبدیل شده است.

این مجموعه اقدامات، گامی دیگر در مسیر توسعه پایدار پارک جنگلی هزارپله و افزایش جذابیت‌های گردشگری آن به‌شمار می‌رود. برکه با هدایت آب مازاد مخزن ۱۱۰ هزار لیتری، نمونه‌ای از استفاده پایدار از منابع آبی پارک است. همچنین نصب پل‌ها و نرده‌های چوبی، امنیت بازدیدکنندگان را تضمین کرده و امکان مشاهده حیات وحش کوچک مانند لاک‌پشت‌ها، قورباغه‌ها و پرندگان را بدون خطر فراهم کرده است. این اقدام، نمونه‌ای موفق از همزیستی گردشگری و محیط زیست و گامی مهم در توسعه پایدار پارک محسوب می‌شود.

برداشت نقاط یو‌تی‌ام درختان زون ۳ برای جلوگیری از قطع در فرآیند توسعه واحدهای اقامتی

در زون ۳، که محل احداث واحدهای اقامتی است، درختان کهنسال و ارزشمند جنگلی به رسمیت شناخته شدند. قبل از اجرای سایت‌پلان، هر درخت بررسی شد و موقعیت دقیق آن ثبت گردید. نکته کلیدی این است که نقشه‌برداری دقیق، پایه‌ای برای توسعه پایدار و طراحی مبتنی بر طبیعت فراهم می‌کند.

با این روش، محل کلبه‌ها و امکانات اقامتی طوری طراحی شد که درختان موجود حفظ شوند و توسعه پارک منجر به قطع درختان نشود. نقاط قابل برداشت در نقشه مشخص و سایر درختان در محل باقی ماندند تا ضمن احترام به طبیعت، ساخت‌وسازها انجام شود.

سخن پایانی

تجربه پارک جنگلی هزارپله نشان می‌دهد که حفاظت محیط زیست و توسعه گردشگری می‌توانند به صورت هماهنگ و پایدار پیش بروند، مشروط بر آن که برنامه‌ریزی دقیق، شناخت اکوسیستم، استفاده از دانش بومی و توجه به ارزش‌های اکولوژیک در اولویت باشد. اقدامات انجام شده، از جمله احیای گونه‌های بومی، هرس و مدیریت درختان خطرآفرین، استفاده بهینه از منابع طبیعی و ساماندهی زباله، نمونه‌ای موفق از مدیریت یکپارچه فضای سبز است. این پارک اکنون توانسته محیطی امن، زیبا و آموزشی برای بازدیدکنندگان فراهم کند و در عین حال سلامت جنگل و گونه‌های نادر را حفظ نماید. تجربه هزارپله می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای سایر پارک‌ها و مناطق حفاظت‌شده باشد و نشان دهد که توسعه گردشگری بدون آسیب به طبیعت، امکان‌پذیر است.