خانه یادداشت‌هایی برای سفر

اهمیت شناسایی گیاهان در طبیعت‌گردی

شناسایی گونه‌های گیاهی در طبیعت یکی از مهارت‌های ضروری برای هر طبیعت‌گرد و کوهنورد به‌شمار می‌رود. این مهارت نه تنها به افزایش آگاهی زیست‌محیطی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند از خطرات احتمالی ناشی از مصرف گیاهان سمی هم جلوگیری کند؛ به همین جهت آموزش شناسایی گیاهان در طبیعت برای این گروه از اهمیت چشمگیری برخوردار است.

طبیعت‌گردان با شناخت گیاهان بومی و اطلاع از تفاوت‌های بین آن‌ها می‌توانند تجربه‌ای ایمن‌تر و پربارتر داشته باشند و از منابع خوراکی و دارویی طبیعی به صورت ایمن بهره ببرند. این مهارت همچنین به حفاظت از تنوع زیستی و حمایت از گونه‌های گیاهی در معرض خطر در جنگل‌های سراسر کشور از جمله پارک جنگلی هزار پله هم کمک خواهد کرد.

تفاوت گیاهان خوراکی، دارویی و سمی

در طبیعت، گیاهان به سه دسته اصلی خوراکی، دارویی و سمی تقسیم می‌شوند. گیاهان خوراکی شامل میوه‌ها، برگ‌ها و ریشه‌های قابل مصرف مانند تمشک وحشی، قارچ‌های خوراکی، نعناع وحشی و زالزالک هستند. گیاهان دارویی مانند بابونه، گل گاوزبان، آویشن، شیرین‌بیان و گزنه به دلیل خواص درمانی‌شان شناخته می‌شوند و برای درمان بیماری‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند.

گیاهان سمی مانند شوکران، خرزهره، گل انگشتانه و تاج الملوک به دلیل وجود ترکیبات شیمیایی خطرناک می‌توانند به شدت سمی باشند، به همین جهت آشنایی با تفاوت گیاهان خوراکی و سمی در طبیعت اهمیت بسیار بالایی دارد؛ هرچند شناسایی این گیاهان نیازمند آگاهی کامل از ویژگی‌های ظاهری و ترکیبات آن‌ها و تسلط نسبی به تنوع گیاهی در جنگل هزار پله هیرکانی و دیگر جنگل‌های کشور است.

راهنمای شناسایی سریع گیاهان بومی

در طبیعت‌گردی، یکی از مهم‌ترین مهارت‌ها،  شناسایی سریع گیاهان بومی است. اهمیت شناخت گیاهان بومی در طبیعت‌گردی در شناسایی صحیح آن‌ها و پیشگیری از خطرات ناشی از مصرف گیاهان سمی یا بهره‌مندی به‌موقع از خواص دارویی این گیاهان نهفته است. روند شناسایی معمولاً به کمک برخی ویژگی‌های ظاهری مانند برگ‌ها، گل‌ها، میوه‌ها و ساقه انجام می‌شود که در ادامه تعدادی از آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته‌اند:

شناسایی با توجه به برگ‌ها

برگ‌ها یکی از ویژگی‌های اصلی در شناسایی گونه‌های گیاهی در طبیعت محسوب می‌شوند. شما با نگاه کردن به شکل، رنگ و بافت برگ‌ها می‌توانید گونه‌ی گیاهی آن‌ها را شناسایی کنید. به‌عنوان مثال:

• برگ‌های بیضی شکل: مثل برگ‌های درخت افرا؛
• برگ‌های دندانه‌دار: در گزنه؛
• برگ‌های نیزه‌ای: برخی از گیاهان علفی؛
• رنگ برگ: سبز روشن یا تیره نشان‌دهنده گونه‌های متفاوت؛
• بافت برگ: براق یا مخملی؛

شناسایی با توجه به گل‌ها

گل‌ها به دلیل داشتن رنگ‌های متنوع و الگوهای گلبرگی متفاوت می‌توانند به عنوان یک فاکتور مهم به شما در شناخت گونه‌های نادر گیاهی در شمال ایران کمک کنند:

• رنگ گل: مانند گل‌های زرد بابونه یا سفید گل گاوزبان؛
• تعداد گلبرگ‌ها: مانند گل شقایق با چهار گلبرگ؛
• زمان گلدهی: گلدهی گونه‌های مختلف در زمان‌های مشخصی از سال؛

شناسایی با توجه به میوه‌ها

میوه‌ها هم می‌توانند راهنمایی مفیدی برای شناسایی گیاهان باشند:

• میوه‌های گوشتی: مانند زالزالک وحشی؛
• میوه‌های خشک: مثل بلوط؛
• رنگ میوه: قرمز، نارنجی یا سبز بسته به گونه؛
• طعم میوه: تلخ، شیرین یا ترش؛

شناسایی با توجه به ساقه و پوست

یکی دیگر از نکات کلیدی در تشخیص گیاهان جنگلی، ساقه و پوست آن‌ها است که با توجه به گونه گیاهی می‌تواند متفاوت باشد:

• ضخامت ساقه: در گیاهان چوبی یا علفی؛
• وجود تیغ: مانند تمشک وحشی؛
• بافت پوست: صاف یا پوسته پوسته مانند درخت چنار؛

ابزارهای کمکی برای شناسایی گیاهان

در این قسمت از راهنمای شناسایی گیاهان دارویی در طبیعت  به سراغ معرفی ابزارهایی می‌رویم که به شناخت دقیق‌تر آن‌ها کمک می‌کنند. از جمله این ابزارها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 

ابزارهای لازم برای شناسایی گیاهان
دوربین عکاسی یا گوشی هوشمند	برای ثبت تصاویر باکیفیت از گیاهان
ذره‌بین یا میکروسکوپ پرتابل	به منظور مشاهده جزئیات ریز مانند پرزهای برگ یا ساختار گل‌ها
دفترچه یادداشت و قلم	با هدف ثبت ویژگی‌های مشاهده شده
راهنمای گیاه‌شناسی و اپلیکیشن‌های موبایلی	به منظور شناسایی سریع گونه‌ها
کیت نمونه‌برداری	شامل ظروف نمونه، برچسب، قیچی گیاه‌شناسی و دستکش برای جمع‌آوری و بررسی گیاهان

 

اپلیکیشن‌های شناسایی گیاهان در طبیعت

در دنیای دیجیتال امروز، شناسایی گونه‌های گیاهی در طبیعت تنها به استفاده از کتاب‌ها و دفترچه‌های راهنما سنتی محدود نمی‌شود. با پیشرفت فناوری، اپلیکیشن‌های موبایلی هم به یکی از ابزارهای اصلی طبیعت‌گردان برای شناسایی گیاهان تبدیل شده‌اند.

اپلیکیشن‌های شناسایی گونه‌های گیاهی با استفاده از هوش مصنوعی و پایگاه‌های داده بزرگ، امکان شناخت سریع و دقیق گونه‌های گیاهی مختلف را در اختیار شما قرار می‌دهند. تعدادی از این برنامه‌ها در ادامه معرفی شده‌اند:

PlantNet

مناسب برای: طبیعت‌گردان، دانشجویان گیاه‌شناسی و محققان

این اپلیکیشن با استفاده از تصاویر آپلود شده، گیاهان را با دقت بالا شناسایی می‌کند. کاربران می‌توانند تصاویر برگ، گل، میوه یا ساقه  گیاه مورد‌نظر را ثبت و اطلاعات کامل آن را مشاهده کنند. از جمله مزایای این برنامه می‌توانیم به رایگان بودن، پایگاه داده قوی و امکان شناسایی گونه‌های مختلف از سراسر جهان اشاره کنیم.

iNaturalist

مناسب برای: طبیعت‌گردان حرفه‌ای و علاقه‌مندان به مستندسازی حیات وحش

این اپلیکیشن توسط آکادمی علوم کالیفرنیا و نشنال جئوگرافیک توسعه یافته است و به کاربران اجازه می‌دهد مشاهدات خود را با جامعه علمی به اشتراک بگذارند. شما در قالب این پلتفرم می‌توانید ضمن شناسایی دقیق گونه‌های گیاهی و جانوری با جامعه علمی هم تعامل کنید.

Seek by iNaturalist

مناسب برای: طبیعت‌گردان تازه‌کار، کودکان و نوجوانان

یک نسخه ساده‌تر از iNaturalist که به کاربران امکان شناسایی سریع و بدون نیاز به حساب کاربری را می‌دهد. رابط کاربری ساده این اپلیکیشن امکان استفاده از آن را حتی برای کاربران مبتدی هم فراهم می‌کند.

LeafSnap

مناسب برای: علاقه‌مندان به شناسایی سریع گیاهان با توجه به برگ‌ها

این اپلیکیشن با تمرکز بر شناسایی برگ‌ها طراحی شده است و از تصاویر باکیفیت برگ‌ها برای شناسایی گونه‌های مختلف استفاده می‌کند. از جمله مهم‌ترین مشخصات LeafSnap می‌توانیم به شناسایی سریع با دقت بالا و دسترسی به پایگاه داده با تصاویر باکیفیت اشاره کنیم.

PictureThis

مناسب برای: طبیعت‌گردان، باغداران و علاقه‌مندان به پرورش گیاهان

این اپلیکیشن یکی از محبوب‌ترین ابزارهای شناسایی گیاهان است که با هوش مصنوعی قدرتمند و دیتابیس گسترده کار می‌کند. علاوه‌براین شما می‌توانید در قالب آن به توضیحات علمی و نکات مراقبتی برای هر گیاه هم دسترسی پیدا کنید.

گیاهان نادر جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی به عنوان یکی از کهن‌ترین و ارزشمندترین جنگل‌های جهان، واقع در شمال ایران و جنوب دریای خزر، میزبان گونه‌های نادر و منحصر به‌فرد گیاهی هستند. این جنگل‌ها با قدمتی بیش از ۴۰ میلیون سال، به عنوان یکی از میراث‌های طبیعی جهانی ثبت شده‌اند و تنوع گیاهی آن‌ها باعث شده است که زیستگاهی ارزشمند برای گیاهان کمیاب باشد که تعدادی از آن‌ها در ادامه معرفی شده‌اند:

سرخدار (Taxus baccata)

درختی همیشه‌سبز با برگ‌های سوزنی و میوه‌های قرمز و سمی است که به دلیل استفاده در داروسازی و زیبایی طبیعی خود از گونه‌های حفاظت‌شده محسوب می‌شود. شما می‌توانید این گونه را عمدتاً در مناطق مرطوب و سایه‌دار جنگل‌های هیرکانی پیدا کنید.

شمشاد هیرکانی (Buxus hyrcana)

درختچه‌ای همیشه‌سبز با برگ‌های کوچک و براق و چوبی بسیار مقاوم و ارزشمند است که بیماری بلایت شمشاد (قارچ مهلک) و بهره‌برداری بی‌رویه مهم‌ترین عواملی هستند که حیات آن را تهدید می‌کنند. شمشاد هیرکانی در مناطق جنگلی مرطوب، به‌ویژه در بخش‌های مرکزی جنگل‌های هیرکانی یافت می‌شود.

انار وحشی (Punica granatum)

بوته‌ای خاردار با گل‌های قرمز روشن و میوه‌های کوچک و ترش‌مزه است که علاوه‌بر ارزش زینتی، خواص دارویی هم دارد و در طب سنتی استفاده می‌شود. برای پیدا کردن انار وحشی بهتر است به دامنه‌های جنگلی و مناطق آفتاب‌گیر جنگل‌های هیرکانی بروید.

نمدار (Tilia rubra subsp. caucasica)

درختی با برگ‌های پهن و گل‌های معطر زردرنگ است که گل‌های آن در تهیه دمنوش‌های آرامش‌بخش و دارویی استفاده می‌شوند. این گیاه در نواحی مرتفع و مرطوب جنگل‌های هیرکانی رشد می‌کند.

نکات ایمنی هنگام لمس یا مصرف گیاهان ناشناخته

یکی از مهم‌ترین مواردی که باید در حین طبیعت‌گردی در نظر داشته باشید، پرهیز از لمس یا خوردن گیاهان ناشناخته در طبیعت است؛ چرا که برخی از آن‌ها ممکن است سمی باشند یا باعث واکنش‌های آلرژیک در شما شوند. بنابراین:

• حتماً از دستکش استفاده کنید.
• پس از لمس گیاهان، دست‌های خود را بشویید.
• از مصرف گیاهان بدون شناسایی کامل خودداری کنید.
• در صورت بروز علائم مسمومیت، فوراً به پزشک مراجعه کنید.

سخن پایانی

شناسایی گونه‌های گیاهی در طبیعت مهارتی است که به تجربه، دقت و استفاده از ابزارهای مناسب نیاز دارد. این مهارت نه تنها به طبیعت‌گردان کمک می‌کند از زیبایی‌های طبیعت لذت ببرند، بلکه منجر به حفظ تنوع زیستی و استفاده صحیح از منابع طبیعی هم می‌شود.

اگر شما هم به طبیعت‌گردی و وقت‌گذرانی در جنگل‌ها علاقه دارید با یادگیری این مهارت، می‌توانید به گردشگری پایدار در جنگل هزار پله کمک کنید و در عین حال تجربه‌ای ایمن و آموزنده داشته باشید.

سوالات متداول

چگونه می‌توان گیاهان سمی را در طبیعت شناسایی کرد؟

با توجه به ویژگی‌های ظاهری، بو و استفاده از اپلیکیشن‌های معرفی شده در مطلب می‌توانید گیاهان سمی را در طبیعت شناسایی کنید.

بهترین اپلیکیشن برای شناسایی گیاهان در طبیعت چیست؟

PlantNet و iNaturalist از محبوب‌ترین اپلیکیشن‌های شناسایی گیاهان در طبیعت هستند.

آیا همه گیاهان دارویی در طبیعت بی‌خطر هستند؟

خیر، برخی گیاهان دارویی در صورت مصرف بیش از حد یا نادرست می‌توانند برای بدن مضر باشند.

چگونه می‌توان گونه‌های نادر گیاهی را در جنگل‌های هیرکانی شناسایی کرد؟

با استفاده از راهنماهای تخصصی، اپلیکیشن‌ها و مشاوره با کارشناسان می‌توانید گونه‌های گیاهی نادر را در نقاط مختلف شناسایی کنید.

هنگام لمس گیاهان ناشناخته چه اقداماتی برای ایمنی باید انجام داد؟

استفاده از دستکش، شستشوی دست‌ها و خودداری از مصرف از جمله اقدامات ایمنی در زمان لمس گیاهان ناشناخته هستند.